کندوکاوی در فلسفه کی یرکگور، شباهتها و تفاوتهای ابراهیم و آگاممنون - وبلاگ وردپرس

به گزارش وبلاگ وردپرس، خبرنگاران، گروه فرهنگ - صادق وفایی: آبان ماه سال جاری بود که ترجمه تعدادی از عناوین مجموعه فلسفه وادزفورد توسط نشر نو منتشر و راهی بازار نشر شد. یکی از این کتاب ها فلسفه کی یر کگور نوشته سوزان لی اندرسن است که با ترجمه خشایار دیهیمی عرضه شد و به تازگی در روزهای پایانی سال 97 به چاپ دوم رسیده است.

عرضه چنین کتاب هایی برای آشنایی مقدماتی و اجمالی با نظریات فلاسفه خوب و مناسب است و مخاطب علاقه مند را ترغیب به مطالعه بیشتر و عمقی تری می نماید. بخش اول کتاب فلسفه کی یر کگور زندگینامه این فیلسوف مهم دانمارکی است که به عنوان پدر اگزیستانسیالیسم شناخته می گردد. [پیش تر با مطلب آنالیز وجود باخدا و بی خدا در تهوع / نقد انسان گرایی به شیوه سارتر درباره رمان مهم تهوع نوشته ژان پل سارتر، به بخشی از فلسفه اگزیستانسیالیستی پرداخته ایم اما در مطلبی که در ادامه می خوانیم، به ریشه و ابتدای این مکتب فلسفی می پردازیم.] در بخش دوم، فلسفه کی یر کگور به طور اجمالی طرح می گردد و در فصل سوم، مضامین اصلی فلسفه این متفکر تشریح می گردد. فصل چهارم هم درباره اهمیت فلسفه کی یر کگور و دل نگرانی ها نسبت به آن است که یک جمع بندی را هم در خود جا داده است.

مرور کتاب فلسفه کی یر کگور باعث می گردد به اندیشه های این فیلسوف مهم پردازیم اما پیش از آن و قبل از ورود به بحث اصلی، به بیان مطالبی مقدماتی درباره کی یر کگور، زندگی و فلسفه اش می پردازیم. او در یوتلاند، یکی از دلگیرترین نواحی دانمارک متولد شده و آموزشِ خانوادگی اش در زمینه دین و مذهب، ریشه گرفته از پدرش بوده که نوعی ضدیت با روحانیون رسمی مسیحی بوده است. این آموزه ها به کی یر کگور هم منتقل شده و او در زندگی اش نظر مثبتی نسبت به کلیسا و روحانیون نداشته است. بنابراین در پی کشف ایمان شخصی و فردی خود بوده است. مخاطبش را هم به کسب همین نوع ایمان تشویق نموده است. آن طور که سوزان لی اندرسن در کتابش نوشته: کی یر کگور با خودش درگیر بود، می دانست که راه رسیدن به رضایت در زندگی در تائید دیگران نیست، بلکه در کوشش برای هرچه بیشتر شناختن خود است. همان طور که در بخش هایی از این مطلب می خوانیم، بخش هایی از اندیشه های کی یر کگور با آموزه های اسلامی و عرفانی اسلامی مشابه است. همین تاکید بر شناختِ خود را هم می توان معادل با حدیث پیامبر اکرم (ص) مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ دانست. به هر حال، پدر کی یر کگور فردی مالیخولیایی بوده و در انتقال آموزه های دینی به خانواده اش طریق افراط را در پیش گرفته بوده است. این پدر، نوعی سرسپردگی دینی عاطفی همراه با اضطراب را در درون فرزندش به ودیعه گذاشت که نمونه بارزش را می توان در نامگذاری یکی از مهم ترین کتاب های کی یر کگور درباره امر ایمان دینی مشاهده کرد: ترس و لرز.

کی یر کگور در مقطعی از زندگی اش، به اصطلاح معمول چپ نموده و دست از دین و دیانت کشید. به این ترتیب هم علیه پدر و هم خدا شورش کرد. اما در مقطع بعدی زندگی، برگشت. او اشاره نموده که پیش از مذهبی شدنِ دوباره اش یک دوره غیرمذهبی داشته است. کی یر کگور قرار بود کشیشی لوتری گردد اما در نهایت به نقدها تند وتیزی از کلیسای لوتری دانمارک پرداخت. برای مرگش هم وصیت کرد بدون برگزاری مراسم معمول مسیحیان، دفن گردد که همین مساله جار و جنجالی به پا انداخت. خلاصه این که کی یر کگور پس از بریدن از دین، به صورت تدریجی به دین برگشت.

یکی از اتفاقات مهم زندگی کی یر کگور کوشش برای ازدواج و سپس پا پس کشیدن از آن بوده است. او دختری به نام رگینه را دوست داشته است اما از جایی به بعد، انصراف خود را برای ازدواج اعلام می نماید و با این کار، به تعبیر خود نوعی ایثار می نماید. او در نوشته هایش آورده است: اگر توبه کار نبودم، اگر آن گذشته را نمی داشتم، اگر مالیخولیایی نبودم، ازدواج با او می توانست مرا خوشبخت تر از آنی کند که حتی می توانستم به خواب ببینم. این دختر ازدواج کرد و کی یر کگور همچنان (با عشقی پاک) دوستش داشت تا جایی که وصیت کرد پس از مرگش اموالش را به او ببخشند. این کارِ کی یر کگور که ابتدا رگینه را برای خدا رها کرد و سپس پشیمان شد؛ چنین جملاتی در بدبختی ام بی او خوشبخت تر بودم تا با او… و در کل پا پس کشیدنش از ازدواج، انسان را به یاد ترس ولرزهای فرانتس کافکا از ازدواج و نزدیک شدنِ بیش از حد به دیگری می اندازد. به هرحال یکی از اصول فلسفه این نویسنده این بوده که از رفتار بیرونی آدم ها نمی توانی قضاوتی درباره شان بکنی. همان طور که در بخش هایی از این نوشتار می خوانیم، ایمان و زندگی دینی یکی از آموزه های مهم فلسفه کی یر کگور است که می توان تلالو و درخشش کوچکی از آن را در بخشی از یادداشت های روزانه اش درباره ازدواج با رگینه مشاهده کرد: اگر باور نداشتم که خدا با این کار مخالف است، رگینه پیروز میدان بود.

چهره سورن کی یر کگور

علاوه بر ترس و لرز، کی یر کگور کتاب های مهم دیگری مانند یا این یا آن و بیماری تا لب مرگ دارد که در یا این یا آن با مفهوم دیالکتیک هگل مخالفت نموده است. اندیشه جاری در این کتاب را می توان در سطرها و نتیجه گیری هایی از این نوشتار هم مشاهده کرد. عنوان کتاب یا این یا آن در دوره های بعد از کی یر کگور تبدیل به شعار مکتب اگزیستانسیالیسم شد که به آن نیز خواهیم پرداخت. اما به طور خلاصه به این نکته اشاره می کنیم که اندیشه هگلی، در صدد آشتی و صلح بین اندیشه های متضاد و رسیدن به یک سَنتز است در حالی که کی یر کگور این گونه نیست و یک مطلق گراست. او در کتاب بیماری تا لب مرگ هم به مفهوم ناخودآگاه پرداخته است؛ پیش از زیگموند فروید.

از جمله فلاسفه مهمی که کی یر کگور قبولشان داشته، می توان به سقراط اشاره نمود. اصلاً کی یر کگور برای خودش در دوره زمانه اش نقشی سقراط گونه قائل بوده است. رساله دکترای او درباره مفهوم غلط اندازی (بگوییم مغلطه) بود و غلط اندازی عصر رمانتیک را معادل غلط اندازی (به تعبیر خشایار دیهیمی نادان نمایی) عصر سقراط می دانسته و در این میان، شیوه سقراط را برای مقابله با این غلط اندازی می پسندیده است.

کی یر کگور هزینه چاپ کتاب هایش را خودش می پرداخت؛ به عبارتی ناشرمولف بوده و جالب است که مردم کشورش او را به عنوان چهره ای ادبی می دانستند و با این عنوان برای کتابخوان های دانمارکی مطرح بوده است. یعنی نباید او را صرفاً یک فیلسوف دانست. کی یر کگور نویسنده و اندیشمند بوده و نوشته هایش به قول خودش، ادبیاتی در دل ادبیات بود. بعضی از نظریات پراکنده او که با موضوعات این مطلب ارتباط چندانی ندارند، به این ترتیب اند: نومیدی بیماری جان است و این بیماری بدتر از بدترین بیماری های جسمی است. و سخنگوی اصلی مردم مطبوعات هستند که بنا به ماهیت شان فقط به پست ترین مخرج مشترک انسان ها متوسل می شوند. بد نیست به یکی از توصیفات و تشبیهات سوزان لی اندرسن نویسنده کتاب فلسفه کی یر کگور هم درباره این شخصیت اشاره ای داشته باشیم؛ در جایی از کتاب که صحبت از علاقه کی یر کگور به سقراط و سپس عصر رمانتیک است: در واقع کی یر کگور یوهان سباستیان باخ جدل منطقی است.

در ادامه این مطلب، به رابطه فلسفه و دین، و اخلاق، فردگرایی و اگزیستانسیالیسم در اندیشه کی یر کگور می پردازیم.

* کی یرکگور و رابطه فلسفه، دین و اخلاق

توقعی که کی یر کگور از فلسفه داشته این بود که به انسان بگوید چگونه زندگی کند. بنابراین این فیلسوف را می توانیم در زمره فلاسفه پراگماتیک و عملگرا طبقه بندی کنیم چون ظاهراً چندان در قید و بند نظریه های انتزاعی نبوده است. نوع زندگی و اتفاقاتی هم که از سر گذراند، موید همین معنی است چون زندگی اش را وقف نوشتن و فلسفه (و به تعبیر خودش ادبیات) کرد.

یکی از نظریات کی یر کگور این است که فلسفه نمی تواند و نباید ایمان بیافریند. نکته جالب و متناقض درباره نوشته های او همین مساله یعنی ایمانی است که در پی اش بوده است. این فیلسوف دانمارکی مطالب زیادی درباره دین و ایمان نوشته است؛ نخواسته با فلسفه با موضوع روبرو گردد اما همین کار را نموده است. تحلیل سوزان لی اندرسن در کتاب پیش رویمان این است که هگل کوشش کردن دیندار بودن را هرچه آسان تر کند. اندرسن در این زمینه ، نظر کی یر کگور را در تقسیم راه های زندگی به 3 روش را می آورد؛ همان سه راه مختلفی که با هم قابل جمع نیستند و به گفته کی یر کگور فرد باید بین شان دست به انتخاب بزند. پس هگل کوشش کردن دین داری را آسان کند اما کی یر کگور اصلاً در پی چنین چیزی نبوده و جمله مهمی هم که در این زمینه دارد، موید سخت بودن دین داری است و می توانیم به آن اشاره کنیم، این است: بهتر آنکه فقط یک مؤمن واقعی داشته باشیم تا میلیون ها متظاهر به دینداری.

به هرحال منظور از 3 روشی که گفتیم، همان 3 سپهرِ زیبایی شناختی، اخلاقی و دینی هستند که شرح و تشریح شان از حوصله این مطلب خارج است. اما به طور خلاصه، زندگی زیبایی شناختی همان نوع زندگی است که همه مردم در حالت پیش فرض و اولیه خود دارند. زندگی اخلاقی، یک زندگی قانون مدارانه است و زندگی دینی مرتبه ای است که در آن ایمان وجود دارد و فرد، مؤمن است. نکته مهمی که اندرسن درباره کی یر کگور گوشزد می نماید این است که فلاسفه پیش از او سعی نموده بودند، وجود خدا را با برهان (عقلی) ثابت نمایند؛ تا پیش از کی یر کگور، کانت کوشش اندک متفاوتی داشته اما همچنان در ساحت توجیه عقلانی وجود و اعتقاد به خدا قدم می زده است. از نظر کانت آموزه های اصلی دینی را باید مانند پیش فرض برای اخلاقیات قبول کرد. اما کی یر کگور با این تقسیم بندی سه گانه اش (زیبایی شناختی، اخلاقی و دینی)، محدوده دین و اخلاق را از هم جدا نموده است. شاید برای مخاطبی که لفظ اخلاق و دین را می شنود، چنین چیزی جالب باشد اما اگر بخواهیم به طور خلاصه به این آموزه کی یر کگور اشاره کنیم باید بگوییم او اقدام حضرت ابراهیم (ع) درقربانی کردن فرزندش را یک اقدام غیراخلاقی اما دینی و نشانه ایمان او می داند؛ کاری که با اخلاق جور در نمی آید اما با دین و ایمان همخوانی کامل دارد. از نظر کی یر کگور، مسیحیت در تمایز با امر اخلاقی، غیرعقلانی است و در آن آموزه ها اهمیتی ندارند. فراموش نکنیم که کی یر کگور ساخت دین و اخلاق را جدا می داند و همچنین معتقد بوده که فلسفه نمی تواند و نباید ایمان بیافریند. یعنی در پی این نبوده که با ابزار عقل، حقانیت دین و ایمان را ثابت کند.

پیش از آن که به آن 3 ساحت موردنظرِ کی یر کگور بپردازیم، کمی درباره نظریاتش درباره دین و مسیحیت صحبت کنیم. این فیلسوف دین سازمان یافته را یعنی آن چیزی که کلیساهای دانمارک در زمان او بودند، رد می کرد. او به مسیحیت رسمی حمله کرد و می گفت نباید با شرکت در این مراسم دینی کلیسا در نمایش مسخره کردن خدا شرکت کنی. او در مقاله هایش خواهان جدایی کامل کلیسا از دولت شد. البته بیان این تذکر ضروری است که منظور کی یر کگور از جدایی کلیسا از دولت، لائیسیته امروز نبوده است. به هرحال او وظیفه خود را به عنوان یک نویسنده و اندیشمند، وظیفه ای سقراطی عنوان می کرد که بنا داشت تعریف موجود از مسیحیت را تغییر دهد. در زمان کی یر کگور کلیسا و دولت جدا نبودند و صرف زندگی در دانمارک کافی بود تا فرد مسیحی به حساب بیاد. فراموش نکنیم که کی یر کگور در برهه ای از دین و مسیحیت برید و سپس برگشت. اما به هرحال تربیتی مسیحی داشته است. او می گوید من همه چیز را از مرکز دل مسیحیت دیده ام. با این حال همان طور که گفتیم مسیحیت رایج محیط اطرافش را رد می نموده و روش خود را داشته که به نظر با عرفان دینی و اسلامی مشابهت هایی دارد. از نظر او دین دار شدن (یعنی با ایمان شدن و مؤمن بودن) مستلزم برقراری رابطه تن به تن با خداست؛ احتمالاً همان مناجات و حرف زدن ساده ای با خدا که مورد تاکید عرفا و سالکان حقیقت است. همان طور که عقیده کی یر کگور درباره فلسفه و دین اشاره نمودیم، باید به مفهوم شور هم نزد او اشاره کنیم که درباره اش بر این عقیده بود که تاکید بیش از اندازه بر تفکر انتزاعی، اراده را فلج می نماید و تا شور و شوق نباشد، ایمانی در کار نخواهد بود. شاید این شور و شوق را هم بتوانیم معادلی برای شیدایی عارفانه ای بدانیم که در اشعار مولانا، حافظ و دیگر عارفان شاعر دیده ایم. با این حال در این موضع از بحث، ممکن است تضاد و تقابل هایی را ببینیم که در نزد کی یر کگور فردگرایی و نزد عارفان، وحدت وجود و یکی شدن با محبوب است. کی یر کگور مخالف هم رنگ جماعت شدن بوده و می گفته آدم باید جرأت کند، فرد گردد. چون فقط به این ترتیب است که می تواند زندگی معناداری را پیش ببرد. این مفهوم فردشدن و فردگرایی یکی از رگه های مهم اندیشه اگزیستانسیالیستی است که به آن خواهیم پرداخت.

اما درباره 3 سپهری که اشاره نمودیم، نویسنده کتاب پیش رو تحلیلی دارد که به نظر نگارنده مطلب نیز صحیح است. این مطلب از این قرار است که 3 سپهر مد نظر کی یر کگور سلسله مراتبی هستند یعنی با طی طریق از مرحله اول به سوم حاصل می شوند. همان طور که لی اندرسن گفته کی یر کگور بیشتر هم وغمش را روی تشریح سپهر دینی یعنی سومین سپهر نموده، چون انتخاب شخص خودش بوده است. سپهر زیبایی شناختی، با در نظر دریافت سلسله مراتبی بودن این 3 ساحت، پایین ترین مرحله است و کی یر کگور در شرح کوتاه درباره اش به این نکته اشاره نموده که تکرار لذت های مشابه، موجب ملال می گردد. یعنی انسانی که در سپهر زیبایی شناختی بماند، روزی دچار ملال خواهد شد. تحلیل لی اندرسن هم درباره این سپهر این است که شخصی که در سپهر زیباشناختی زندگی می نماید دغدغه اصلی اش ارضای شخصی است. ابرانسان نیچه را احتمالاً می توان قهرمان آرمانی این سپهر از زندگی به حساب آورد. می دانیم که کی یر کگور با وجود اشتیاق و عشقی که به یک دختر جوان داشت، از ازدواج صرف نظر کرد و عمرش را وقف نوشتن کرد. او ازدواج و زندگی متعهدانه را در ساحت و سپهر زندگی اخلاقی (یعنی یک پله بالاتر از سپهر زیبایی شناختی) می بیند و نوشته است: تصمیم به ازدواج نوعی انتخاب زندگی اخلاقی و ترجیح آن به زندگی زیباشاختی است (یا باید چنین باشد). اما با گذر از دو ساحت اول و رسیدن به سپهر زندگی دینی، به همان مطلبی می رسیم که به طور گذرا به آن اشاره نمودیم؛ آزمون مهم ایمان و اخلاق و داستان حضرت ابراهیم (ع). کی یر کگور می گوید مؤمن ممکن است به خواست خدا برای اثبات ایمانش دست به کاری غیراخلاقی بزند. توجه داشته باشیم که تعریف امر اخلاقی و غیراخلاقی، در این جا امری کانت ئی است و آن مفهوم عامه ای که در نظر داریم ، نیست. کشتن فرزند توسط ابراهیم (ع) امری غیراخلاقی است چون کشتن و قتل است. و کشتن فرزند است. خب با نگاه از دریچه عرفان و دین، این کار را نمی توان غیراخلاقی دانست اما زاویه دید کی یر کگور فلسفه و عقل است (هرچند که قصد نداشته ایمان و دین را با فلسفه اثبات کند). از نظر او سپهر دینی، غیر عقلانی است. تکیه اش هم در این بحث، روی همان داستان قربانی کردن فرزند توسط حضرت ابراهیم (ع) است که در باور ما مسلمانان آن فرزند اسماعیل بوده اما کی یر کگور براساس کتاب مقدس، از اسحاق نام می برد.

کی یر کگور، حضرت ابراهیم (ع) را شهسوار ایمان می خواند و به مقام و مرتبه اش غبطه می خورد. این مقام به این دلیل به ابراهیم اعطا شده که در دو راهی امر اخلاقی و دینی، عقل و منطق و اخلاق را کنار گذاشته و دین را انتخاب نموده است. این فیلسوف می گوید غیرعقلانی است اما ماهیت ایمان دینی همین است. نظر نگارنده مطلب این است که کی یر کگور نتوانسته دین را با عقل ثابت کند. حالا یا نتوانسته یا اصلاً در پی این کار نبوده است. اگر علت ناتوانی اش در این کار بوده، احتمالاً باید ریشه را در تناقضات باور مسیحی جستجو کرد. بعضی فرازها از نوشته های کی یر کگور همان طور که گفتیم با آموزه های عرفانی و بحث ندیدنِ خود (و دیدن خدا) شباهت دارند. کی یر کگور می گوید در سپهر دینی، آدم باید خدا را بر همه آن دیگران (احتمالاً منظورش ماسوالله است) مقدم بدارد. یکی از جملات مهم او که کاملاً منطبق بر عرفان اسلامی است، این است که خدا کسی است که طلب عشق مطلق می نماید. یعنی سالک باید همه عشقش را به معشوق که خدا باشد، ارزانی بدارد. او همچنین نوشته هرکس با خدا رابطه نداشته باشد، کم یا بیش نومید است. یکی از تقابل های نظری کی یر کگور و فیلسوفی مثل هگل در زمینه مطلق گرایی است که می توانیم ریشه ها و نمودهایش را در نظریات ایمانی کی یر کگور ببینیم. هنگام مواجهه با این نظریات، نکته ای که به نظر نگارنده رسید، تقابل دیالکتیک هگلی و مطلق گرایی کی یر کگور بود. کی یر کگور با آوردن داستان ابراهیم (ع) و اسحاق (ع) از انجیل لوقا به این مساله اشاره نموده که آدم وظیفه ای مطلق در برابر خداوند دارد. بنابراین دوباره نتیجه می گیریم که در فلسفه و اندیشه او درباره ایمان، قرار نیست با عقل یا بحث و منطق به جمع بندی رسید. او در توصیف مؤمنان و وظیفه مطلقی که در پیشگاه خدا دارند، می نویسد: این افراد بسیار هم دوست دارند دست به عملی بزنند که از نظر اخلاقی درست است، و بسیار دوست دارند طبق اصولی همگانی عمل نمایند، اما بنا به وظیفه مطلقی که در برابر خداوند دارند، نمی توانند.

مجسمه کی یر کگور

یکی از مباحثی که کی یر کگور در امر ایمان به آن پرداخته، مقایسه قهرمان دینی با قهرمان تراژیک است. او قهرمان تراژیک را قهرمان اخلاقی می داند. پس با مختصاتی که از نظریاتش دادیم، قهرمان تراژیک یک پله پایین تر از قهرمان ایمانی قرار می گیرد. او در این زمینه آگاممنون را با حضرت ابراهیم (ع) مقایسه نموده است. همان طور که می دانیم آگاممنون برای پیروزی کشورش یونان ناچار شد دخترش افیژنی را قربانی کند. ابراهیم (ع) هم ناچار شد برای اجرای دستور ایمانی، پسرش را قربانی کند. کی یر کگور معتقد است شخصیتی چون آگاممنون در سپهر اخلاقی می ماند و ابراهیم اخلاق را زیر پا گذاشته و به سپهر دینی قدم می گذارد. او با در نظر دریافت یک نسبت عکس، معتقد است هرچه خطرکردن مؤمن در اعتقاد آوردن بزرگ تر باشد، ایمان عظیم تر خواهد بود.

حرف کلی کی یر کگور درباره ایمان این است که چون نمی توانم خدا را به شکل عینی دریابم، باید ایمان بیاورم این همان تناقض مسیحی است که در سطور بالاتر به آن اشاره نمودیم. در تقابل با این نظر می توان جمله امام علی (ع) را در نظر گرفته که می گوید من خدای ندیده را نمی پرستم. به همین دلیل این فکر در ذهن مخاطب قدرت پیدا می نماید که کی یر کگور چون مانند فلاسفه پیشین؛ یا در پی اثبات خدا با عقل نبوده و یا توانش را نداشته، چنین مختصاتی برای ایمان ترسیم می نماید: چون نمی گردد خدا را به صورت عینی دریافت، پس باید ایمان آورد. چنین نظری را می توان به صورت ضدّ هم استفاده کرد: چون نمی گردد خدا را به صورت عینی دریافت ، پس نباید ایمان آورد. کی یر کگور خود گفته با فلسفه نمی گردد به ایمان رسید اما ظاهراً مرتب در کوشش برای رسیدن به همین مقصود بوده است. در صورتی که به نظر می رسد اگر از جهت عرفان به سمت شناخت خدا و ایمان حرکت می نموده، به نتایج بهتری می رسیده است. مثلاً یکی از مواردی که می توان گره فکری او را به راحتی باز کرد، این است که اگر گردن به امر محبوب و خداوند نهاده ایم، زیرپا گذاشتن امر اخلاقی به دستور او، دیگر کار غیراخلاقی نیست و اخلاقی محسوب می گردد. به هر حال حرف و امر خدا، مرتبه ای بالاتر از امر اخلاقی دارد. به نظر می رسد بازنشدن چنین گره ای در ذهن کی یر کگور به دلیل همان مطلق گرایی اش و عدم استفاده از دیالکتیک هگلی باشد.

به نظر نگارنده مطلب، جهتی که کی یر کگور در تشریح و تفسیر داستان ابراهیم (ع) و مساله ایمان طی نموده، توجیه است که به تناقض می انجامد. این فیلسوف چون با باور جزم اندیشانه و افراطی مذهبی رشد نموده، ناچار است تناقضات مسیحی را که به آن اشاره نمودیم، توجیه کند. خود کی یر کگور می گوید: مسیحیت خود می گوید که پارادوکس است و بر فهم ما محال از طرفی او از این مفهوم استفاده نموده ایمان نیازمند دل سپردگی شورمندانه فرد است. و با کنار هم قرار دادن این مفاهیم به این نتیجه رسیده که: ایمان نیازمند شور است و شور و باریک اندیشی جمع ناپذیرند. در حالی که با داشتن زاویه دید اسلامی، یک پای ایمان عقل است (طبق احادیث حجت باطنی و درونی انسان عقل است) نمونه دیگر توجیه گری کی یر کگور آن جایی است که می گوید: چون دلیلی بر وجود خدا نداریم، امکان ایمان به وجود می آید. شاید علت رسیدن به چنین موضع و نظرگاهی، کوشش های زیاد فلاسفه پیش از کی یر کگور برای اثبات خدا از راه عقلانیت باشد. به هر حال تعریفی هم که این فیلسوف برای مؤمن ارائه نموده، تعریفی است نه برای عاشق، نه مشتاق و نه متفکر. او در بیان و تشریح ماجرای ابراهیم (ع) و اسحاق (ع) دچار اشتباهاتی هم شده است. به عنوان مثال می گوید: اسحاق هم وحشت نموده بود. در حالی که آن طور که به ما مسلمانان رسیده، حضرت اسماعیل (ع) (یا به قول انجیل اسحاق) هنگام قربانی شدن مطیع و آرام بوده است. کی یر کگور در جایی دیگر می گوید اصلا مگر هیچ کسی می توانست درک کند؟ در حالی که اگر دقت کنیم خودش در نوشته هایش در حال درک کردن حضرت ابراهیم و اقدام مهم اش است و خیلی های دیگر هم اهمیت این ایثار و قربانی در راه خدا را درک نموده اند. کی یر کگور درباره حضرت ابراهیم (ع) می نویسد: هیچ کس دیگر نمی تواند تو را بفهمد. برخلاف قهرمانی اخلاقی، که اعمالش قابل فهم است - هرآنچه می نماید در پرتو آشکارگی است - شهسوار ایمان به گاه امتحان بس شبیه اهریمنان است.

اشاره نمودیم که اگر کی یر کگور کمی به سمت عرفان می پیچید، می توانست گره غیراخلاقی بودن اقدام حضرت ابراهیم (ع) را در ذهن خود باز کند. اما او در جای دیگر از نوشته هایش، ظاهراً مطلق گرایی را کنار گذاشته و لغتی را تأویل نموده است. سوالی که برای مخاطب پیش می آید، این است که چرا کی یر کگور باید از لفظ و لغت وسوسه برای حضرت ابراهیم (ع) استفاده کند. در حالی که وسوسه معمولاً چیزی است که انسان را از ادای تکلیف باز می دارد. اما کی یر کگور می گوید: اما در این مورد [مورد شهسوار ایمان] وسوسه همان اخلاق است. همان طور که می بینیم نظریات کی یر کگور در این زمینه متناقض و پارادوکسیکال است. راهکار نهایی اش هم برای حل این مساله چنین است: آدمی یا بار پارادوکس را به دوش می گیرد و شهسوار ایمان می گردد یا هرگز شهسوار ایمان نمی گردد. دیگر جملات مهم کی یر کگور در این بحث به این ترتیب اند: با خدا همه چیز ممکن است. و آن چه همه زندگی انسان در آن به وحدت می رسد، شور است و ایمان شور است.

یکی از موارد نادرست تحلیل کی یر کگور و متناقض گویی اش این است که قهرمان تراژیک می داند که در عمل قهرمانانه اش باید چیزی را از دست بدهد، حال آنکه شهسوار ایمان نه. آگاممنون می داند که ایفیگنیا را از دست خواهد داد، حال آن که ابراهیم به عکس می داند که اسحاق را از دست نخواهد داد، دست کم در دراز مدت. اما در فراز دیگری گفته می گردد که ابراهیم واقعاً می بایست آماده قربانی کردن اسحاق باشد، وگرنه گوسفندی در کار نمی بود؛ وگرنه از امتحان سربلند بیرون نمی آمد. و ابراهیم بدون اضطراب ابراهیم نیست. نکته مهم این است که ابراهیم (ع) بنا داشت به دستور خدا واقعاً فرزندش را قربانی کند و از پیش خبر نداشت که قرار است کارد گلوی اسماعیل را نبرد. بنابراین آن سخن کی یر کگور که ابراهیم، بدون اضطراب، ابراهیم نیست به حقیقت نزدیک تر به نظر می رسد هرچند که کاملاً هم صحیح نیست. چون شخصیتی مانند حضرت ابراهیم (ع) اگر وجودش از ایمان به خدا لبریز باشد، هنگام اجرای دستور او نمی تواند مضطرب باشد. این بحث از این جا وارد حیطه عرفان می گردد که به آن نمی پردازیم اما به هرحال منکر اضطراب پدر و فرزندی هم نیستیم که البته نمی تواند مقابل ایمان و اعتقاد استوار ابراهیم (ع) حرفی برای گفتن و مجالی برای عرض اندام داشته باشد.

پیش از بستن پرونده بحث کی یرکگور و رابطه فلسفه، دین و اخلاق به یک آموزه مهم او در این زمینه اشاره نموده و پرداخت به آن را به فرصت دیگری محول می کنیم: نمی توان مستقیماً به مرحله ایمان رسید، ابتدا باید از ترک نامتناهی گذر کرد.

سوزان لی اندرسن در فرازی از کتاب فلسفه کی یر کگور؛ ابراهیم (ع) را با این فیلسوف مقایسه نموده است؛ قربانی کردن خواسته نفس نکته مشابهی است که این استاد فلسفه در حضرت ابراهیم (ع) و کی یر کگور دیده است. او ضمن بیان سخنانی درباره عشق حقیقی و مجازی، می گوید همان طور که حضرت ابراهیم (ع) باید فرزندش را قربانی کند، کی یر کگور باید رگینه را واگذارد و برود.

* کی یر کگور و فردگرایی

کی یر کگور همان طور که دیدیم یک فردگرا محسوب می گردد و همین فردگرایی هم ریشه اگزیستانسیالیسم است. این فیلسوف دانمارکی در پی دستیابی به زندگی معنادار و پرثمر بود و فلسفه را هم ابزاری برای رسیدن به همین دستاورد قرار داده بود. نکته جالبی که در کتاب فلسفه کی یر کگور به آن اشاره می گردد، تفاوت فردگرایی نیچه و کی یر کگور است که البته در این مطلب به آن نخواهیم پرداخت. با این حال به این نکته جزئی اشاره می کنیم که در تفاوت نظر کی یر کگور و نیچه در زمینه فردگرایی، نیچه معتقد است آدم ها فقط بر دو گونه اند؛ یا ارباب اند یا بنده.

قربانی کردن اسماعیل (یا اسحاق) به دست ابراهیم (ع)

از نظر کی یر کگور ارزش، مربوط به فرد است و همین باور یکی از مقدمات اگزیستانسیالیسم است؛ یعنی این که به عهده فرد است که برای خودش معین کند چه چیزی ارزش دارد که به خاطرش زندگی کند و بمیرد. کی یر کگور می گفت علم، دل و جرات ما را از ما گرفته است. منظورش هم نداشتن جرات برای آزمون و خطاست. او هم مانند دیگر فلاسفه، آزمون های فکری داشته است. کی یر کگور می گوید خودتان را امتحان کنید، حتی اگر شده خیالی. سوزان لی اندرسن هم می نویسد آثاری که کی یر کگور با نام مستعار نوشته، شامل همین آزمون های خیالی هستند تا به یاری آن ها انتخاب مان را بکنیم. او در جایی از کتاب فلسفه کی یر کگور از لفظ زندگی ملال آور کی یر کگور استفاده نموده است. ملالی که کی یر کگور داشته هم ناشی از درونیات و اندیشه هایش و هم ناشی از تنهایی اش بوده است. او سخنان جالبی هم در اهمیت تنهایی دارد که بد نیست در این فراز از مطلب به آن ها توجه کنیم. در این نوشته ها تنهایی و فردیت، مفاهیم محوری هستند:

زندگی کشف یا خلق خودمان است.، این ما هستیم که با تصمیم هایمان نشان می دهیم در فردیت مان چه چیزی برایمان مهم است.، نمی توانیم بدانیم چه چیزی برای ما مهم است، مگر اینکه زمانی را با خودمان خلوت کنیم. و بسیاری از آدم ها تاب تحمل تنهایی را ندارند. و این نشان می دهد چقدر از اینکه منی برای خود بشوند دورند.

کی یر کگور همچنین از پرندگان اجتماعی مثل مرغ عشق مثال می زند که اگه تنها بماند، می میرد و او را به عنوان هشدار و نمونه ای به مخاطب نشان می دهد. یکی از سخنان صحیح و حکیمانه کی یر کگور در همین بحث به این ترتیب است: ما در جامعه، تنهایی را نوعی مجازات به حساب می آوریم، و نه یک ضرورت حیاتی برای پرورش خویشتن.

* کی یر کگور و اگزیستانسیالیسم

گفته می گردد دو نوع اگزیستانسیالیسم وجود دارد؛ خداگرایانه و ملحدانه. و اگزیستانسیالیسم کی یر کگور از نوع خداجویانه و دینی است. نویسنده کتاب فلسفه کی یر کگور هم به این مساله اشاره نموده و جمله ای مهم از کی یر کگور را آورده است: ایمان به خدا مساله ای مربوط به نگاه خاصی است که به زندگی داریم، و نه کشف حقیقتی که آن بیرون هست. از نظر اگزیستانسیالیست ها، حقیقتی آن بیرون وجود ندارد که ما بخواهیم کشفش کنیم. بنابراین همه چیز متکی به درون و همان فردی است که کی یر کگور روی آن تاکید می نماید. مضمون اصلی زندگی فلسفه اگزیستانسیالیستی این است که ما (یا همان فرد) به زندگی معنا می دهیم و معنا به ما بخشیده نمی گردد. پس باید به خود تکیه کنیم؛ از دید اگزیستانسیالیستِ خداجویی چون کی یر کگور به دنبال ایمان باشیم و از دید اگزیستانسیالیست ملحدی چون ژان پل سارتر هم باید کوشش کنیم تا هدفی برای زندگی مان ترسیم کنیم. البته نگارنده این مطلب در ملحد بودن ژان پل سارتر شک و تردید دارد چون مفاهیمی چون زندگی دیگر یا برزخ به وضوح در آثارش دیده می گردد اما به هر حال او را با به این نوع از اگزیستانسیالیسم می شناسند. به هر حال هر دو یعنی کی یر کگور و سارتر هر دو در جستجوی یک چیز یعنی معنای زندگی هستند، اما راه و بینش شان متفاوت است.

به نظر نگارنده، با توجه به این که کی یر کگور را پدر اگزیستانسیالیسم می نامند، شروع این اندیشه احتمالاً از همان جایی است که کی یر کگور هیچ یک از حقایق عینی کانت را صادق و حقیقی برای همه نمی داند، الا این حقیقت عینی که همه ما آزادیم راه خودمان را در زندگی انتخاب کنیم. او جایی در یادداشت های روزانه اش نوشته: هولناک ترین چیزی که به انسان عطا شده است حق انتخاب، و آزادی است. جالب است که این هول و هراس از آزادی فردی را در رمان ها، داستان ها و نوشته های ژان پل سارتر هم مشاهده می کنیم.

کی یر کگور یک جمله کلیدی در فلسفه اش دارد: حقیقتْ ذهنیت است. این جمله را می توان به آموزه های دیگر او تعمیم داد؛ از جمله جایی که می گوید: هیچ معیار عینی برای تصمیم گیری وجود ندارد. او معتقد است اگرچه برای انتخاب هیچ معیار عینی نداریم، اما معیار ذهنی هست.

با رسیدن به خاتمه بحث، بد نیست به این مساله هم اشاره کنیم که سوزان لی اندرسن در کتاب فلسفه کی یر کگور فلسفه کانت را به خوبی به طور خلاصه شرح داده است. این فرازها در صفحه 53 درج شده اند. اندرسن اشاره می نماید که تاریخ فلسفه مدرن که از دکارت شروع می گردد، سخت متاثر از نگاه علمی به زندگی بوده است و مسئله اصلی در فلسفه، از دکارت تا کانت، مساله شناخت بوده است. شرح خوب اندرسن این است که ایمانوئل کانت کانون توجه را از دنیا بیرونی به آن فاعل شناسایی [ذهن] منتقل کرد که دنیا بیرونی را ادراک و بر آن عمل می نماید. این انقلاب کپرنیکی او در فلسفه بود. درباره مساله ذهنیت که بسیار مورد توجه کی یر کگور بوده، در کتاب پیشِ رو، این آموزه کانت هم مرور می گردد که ذهن هر آنچه را که تجربه می نماید، فعالانه شکل می دهد. کانت در فلسفه اش، بین چیزها چنان که بر ما پدیدار می شوند (فنومن) و چیزها در خودشان (نومن) تفاوت گذاشت.

به عقیده اندرسن، تفاوت کی یر کگور با کانت در این است که به جای آن که بپرسیم آنچه کسی باور دارد درست است یا خطا، باید بپرسیم آیا ذهن [عامل] رابطه درستی با باورهایش دارد یا نه. این یعنی گذار از حقیقت عینی به حقیقت ذهنی.

خاتمه بندی

در خاتمه مطلب، مرور دوباره ای به بعضی از سخنان کی یر کگور داریم که شبیه به آموزه های عرفانی ما هستند و مخاطب را به یاد اشعاری از مولانا می اندازند. کی یر کگور در فرازهایی صحبت از وحدت و کثرت دارد که شعر معروف مولوی را تداعی می نماید: جان گرگان و سگان از هم جداست / متحد جان های مردان خداست. فیلسوف دانمارکی همچنین مطالبی دارد که معادل آموزه های عرفانی مبارزه با نفس و ندیدن خود هستند. او می گوید آدم باید خودش را خوار کند. به عقیده او انسان باید در چشم خود خوار گردد و یا باید در پی چیزی باشیم که وحدت داشته باشد. آن چیز نمی تواند وابسته افکار عمومی باشد.

کی یر کگور می نویسد مگر نومیدی چیست جز دو خواهش همزمان! او در مذمت تنوع طلبی و دنیادوستی هم نوشته: تنوع برای لذت پرست امری حیاتی است.

در سطور بالاتر این مطلب به اعتقاد کی یر کگور به شور و اشتیاق در امر ایمان اشاره نمودیم. او معتقد است عصر زمان معاصرش، عصر بیچارگی است چون شور ندارد. و جمله دیگری دارد که در تائید آموزه های ایمانی و دینی او هستند و همان طور که گفتیم، در تائید عقل و فلسفه و منطق نیستند: عقل و عینیت هرگز ما را به ایمان راهبر نمی شوند، فقط شور.

در این مطلب همچنین به فردگرایی کی یر کگور و نیچه و همچنین تفاوت شان اشاره نمودیم. کی یر کگور خلاف نیچه که معتقد بود فقط معدودی می توانند، بزرگ باشند معتقد است قوت بزرگی در وجود همه ما هست.